Niewiele wiadomo o wytwarzaniu książki rękopiśmiennej w Polsce średniowiecznej. Niektórzy badacze nawet wątpią, czy w tym okresie w ogóle istniały na jej terenie jakiekolwiek skryptoria. Decydującym w tym względzie momentem było przyjęcie przez Mieszka I w 966 roku religii chrześcijańskiej według obrządku łacińskiego, przez co Polska dostała się w orbitę wpływów kultury zachodniej. Pierwsze księgi zostały do Polski przywiezione przez duchownych przybyłych z Czech w orszaku Dąbrówki. W tym czasie znajomość pisania i czytania na terenie Polski była zjawiskiem zupełnie wyjątkowym. Posiadali tę umiejętność właściwie tylko obcokrajowcy, przebywający tutaj np. w celach misyjnych, oraz ich uczniowie – również należący do stanu duchownego.
Starożytność
Tabliczki gliniane z pismem klinowym stosowano w państwach położonych w dorzeczu Eufratu i Tygrysu – Sumerze, Babilonii i Asyrii; w późniejszym okresie były także rozpowszechnione w państwie Hetytów oraz w Persji. Znaki w postaci klinów stawiano za pomocą rylców o trójkątnym przekroju, początkowo trzcinowych, później wyrabianych także z kości słoniowej, metalu lub drewna. Tabliczki suszono na słońcu lub wypalano, przez co uzyskiwały kolor od jasnoczerwonego do czarnego. Gdy rozmiar tekstu przekraczał jedną tabliczkę, kolejne tabliczki numerowano.
 |
| Fragment dotyczący potopu z Eposu o Gilgameszu. |
Zwoje papirusowe (Egipt, Grecja, Rzym) – papirus jako materiał pisarski wykorzystywany był w Egipcie już od III tysiąclecia p.n.e. Początkowo rósł w rejonach Górnego Nilu, później tam zanikł i przeniósł się w deltę Nilu. Łodygi papirusu są wypełnione kleistym sokiem. Cięto je na wąskie pasy, układano ściśle koło siebie, drugą warstwę układano na wierzchu „na krzyż” i prasowano. Powstawał jednolity arkusz, który suszono i gładzono np. kamieniem. Pisano na nich trzciną maczaną w atramencie wyrabianym z sadzy mieszanej z żywicą i wodą lub w farbie z czerwonej glinki. Obszerne teksty zapisywane były na wielu zwojach. Zwój mieszany to taki, w którym było wiele różnych utworów. Pierwsza karta w zwoju zwana protokolonem, służyła do ochrony i wykonana była z gorszego gatunku papirusu. Pergamin – wynaleziono w III/II wieku p.n.e. Wytwarzano go przez specjalne garbowanie skory koźlej, owczej lub cielęcej. Początkowo z pergaminu tworzono zwoje jak z papirusu. Materiał ten był lepszy od papirusu, bo można było pisać na nim obustronnie. Umożliwił też stosowanie rozbudowanych iluminacji i pełnych miniatur, gdyż farba i tusz nie rozlewały się tak bardzo jak na papirusie. Dostępność skór była o wiele większa od łodyg papirusu. Około II w. p.n.e. zaczął się proces formowania kodeksu pergaminowego. Kodeks i zwój funkcjonowały równolegle do III/IV w. n.e. Wtedy kodeks stał się najpopularniejszą formą. Na pergaminie pisano trzciną, a od V w. ptasimi piórami (głównie gęsimi). Oprawy kodeksów stanowiły dwie drewniane deseczki.
Średniowiecze
Zwój papirusowy – aż do XI w. używany w kancelariach papieskich. Kodeks rękopiśmienny pergaminowy – produkowano sposobem pecji (każdy skryba dostawał jedną składkę, którą wielokrotnie przepisywał) lub lectio (lektor dyktował, kilku skrybów spisywało tekst ze słuchu). Składki znaczono stawiając na ich ostatniej stronie litery lub cyfry rzymskie (takie znaki zwano kustoszami). Na marginesie dolnym ostatniej strony składki zamieszczano pierwszy wyraz znajdujący się na następnej składce (reklamant). Reklamanty i kustosze służyły do prawidłowego ułożenia składek w kolejności. W książce rękopiśmiennej najczęściej występowało ukształtowanie jedno- lub dwukolumnowe. Pojawił się układ modus modernus, stosowany np. do Biblii z objaśnieniami. Tekst wymagający objaśnień umieszczano w małych fragmentach pośrodku strony i z wszystkich czterech stron otaczano go komentarzami (zazwyczaj pisano je mniejszymi literami). Stosowano niepełny kolofon (subscripito). Kodeks rękopiśmienny papierowy – wyparł kodeks pergaminowy na przełomie XV-XVI w., okazał się tańszy i bardziej praktyczny. Papier czerpany to wynalazek Chińczyka Cai Luna (ok. 105 r.). Wyrabiał go z materiałów roślinnych (rośliny morwowate i wawrzynkowate). Arabowie udoskonalili go wykorzystując przy produkcji kleje, wodę wapienną (do wybielania) i koło wodne. Papier wyrabiano też z miazgi sporządzonej ze szmat i odpadków włókienniczych. Budowa kodeksu papierowego była analogiczna do kodeksu pergaminowego. Tekst pisano czarnym atramentem. Litery lub wyrazy, które chciano wyróżnić pisano/podkreślano/przekreślano czerwoną glinką (rubrykowanie). Oprawy średniowiecznych kodeksów – zszywaniem składek i umieszczaniem ich w oprawie zajmowali się introligatorzy. Książka była narzędziem w rękach kościoła (traktaty religijne, księgi liturgiczne, Biblie); inne zastosowania to: dokumenty królewskie, państwowe, kroniki sławiące władców, romanse rycerskie i poezje oraz książki w działalności uniwersytetów.
XIX i XX wiek
Kapitalizm – książka jako towar, wydawcy często przestawali dbać o poziom publikacji, wydawali takie książki, które odpowiadały gustowi potencjalnych klientów; zwiększenie popytu na książki, duże nakłady, potrzeba przyspieszenia produkcji. Książka masowa – serie wydawnicze, cykle wydawnicze, powieść zeszytowa, książki dla dzieci i młodzieży, literatura dla ludu, literatura popularna (zwana też niższą, trywialną, rozrywkową) może być zdefiniowana jako to, co niewyrafinowany czytelnik wybiera dla przyjemności; taki czytelnik może pochodzić z każdej klasy społeczeństwa, chociaż literatura popularna zwraca się głównie do ubogich, a od końca XVIII w. również do dzieci.
Ruch na rzecz książki pięknej i artystycznej – zmierzający do wznowienia książki wzorowanej na dawnych stuleciach. Przewrót ten nie wyszedł od drukarzy, lecz od estetyków pod przewodnictwem Williama Morrisa w Anglii. On i jego zwolennicy głoszą powrót do wytwarzania ręcznego, w przekonaniu, że maszyna jest wrogiem piękna. W 1891 r. założyli na przedmieściu Londynu Hammersmith sławną drukarnię Kelmscott Press, nastawioną wyłącznie na prace ręczną, a ich ideałem i wzorem stała się książka średniowieczna i mistrzowskie dzieła pierwszych drukarzy. Styl Morrisa znajduje naśladowców w całej Europie, lecz jego przesada w formie typograficznej i niesłuszne eliminowanie z wytwórczości maszyn powodują szybkie zanikanie tych wpływów. W Polsce – Stanisław Wyspiański.